درس اول مقدمه

موضوع بحث ما در اين بخش ، كلياتی درباره " علم اصول " است . فقه‏
و اصول دو علم به هم وابسته می‏باشند . وابستگی آنها به يكديگر ، چنانكه‏
بعدا روشن خواهد شد ، نظير وابستگی فلسفه و منطق است . علم اصول به‏
منزله مقدمه‏ای برای " علم فقه " است و لهذا آن را " اصول فقه " يعنی‏
" پايه‏ها " و " ريشه‏ها " ی فقه می‏نامند .
نخست لازم است تعريف مختصری از اين دو علم به دست دهيم .
" فقه " در لغت به معنی فهم است ، اما فهم عميق . اطلاعات ما
درباره امور و جريانهای جهان دو گونه است . گاهی اطلاعات ما سطحی است و
گاهی عميق است . از امور اقتصادی مثال می‏آوريم . ما دائما مشاهده می‏كنيم‏
كه كالائی در سالهای پيش موجود نبود اكنون به بازار آمده است و بر عكس‏
يك سلسله كالاهای

ديگر كه موجود بود اكنون يافت نمی‏شود ، قيمت فلان كالا مرتب بالا می‏رود و
قيمت فلان كالای ديگر فرضا ثابت است .
اين اندازه اطلاعات برای عموم ممكن است حاصل شود و سطحی است . ولی‏
بعضی افراد اطلاعاتشان درباره اين مسائل عميق است و از سطح ظواهر به‏
اعماق جريانها نفوذ می‏كند و آنها كسانی هستند كه به ريشه اين جريانها پی‏
برده‏اند ، يعنی می‏دانند كه چه جريانی موجب شده كه فلان كالا فراوان شود و
فلان كالای ديگر ناياب ، فلان كالا گران شود و فلان كالا ارزان ؟ و چه چيز
موجب شده كه سطح قيمتها مرتب بالا رود ؟ تا چه اندازه اين جريانها ضروری‏
و حتمی و غير قابل اجتناب است و تا چه اندازه قابل جلوگيری است ؟
اگر كسی اطلاعاتش در مسائل اقتصادی به حدی برسد كه از مشاهدات سطحی‏
عبور كند و به عمق جريانها پی ببرد او را " متفقه " در اقتصاد بايد
خواند .
مكرر در قرآن كريم و اخبار و روايات مأثوره از رسول اكرم و ائمه اطهار
امر به " تفقه " در دين شده است . از مجموع آنها چنين استنباط می‏شود
كه نظر اسلام اين است كه مسلمين ، اسلام را در همه شؤون عميقا و از روی‏
كمال بصيرت درك كنند . البته تفقه در دين كه مورد عنايت اسلام است‏
شامل همه شؤون اسلامی است اعم از آنچه مربوط است به اصول اعتقادات‏
اسلامی و جهان بينی اسلامی ، و يا اخلاقيات و تربيت اسلامی ، و يا
اجتماعيات اسلامی و يا عبادات اسلامی و يا مقررات مدنی اسلامی و يا آداب‏
خاص اسلامی در زندگی فردی و يا اجتماعی و غيره . ولی آنچه در ميان‏

مسلمين از قرن دوم به بعد در مورد كلمه " فقه " مصطلع شد قسم خاص است‏
كه می‏توان آن را " فقه الاحكام " يا " فقه الاستنباط " خواند ، و آن‏
عبارت است از : " فهم دقيق و استنباط عميق مقررات عملی اسلامی از
منابع و مدارك مربوطه " .
احكام و مقررات اسلامی درباره مسائل و جريانات ، به طور جزئی و فردی و
به تفصيل درباره هر واقعه و حادثه بيان نشده است و امكان هم ندارد ،
زيرا حوادث و وقايع در بی نهايت شكل و صورت واقع می‏شود بلكه به صورت‏
يك سلسله اصول ، كليات و قواعد بيان شده است .
يك نفر فقيه كه می‏خواهد حكم يك حادثه و مساله را بيان كند بايد به‏
منابع و مدارك معتبر كه بعدا درباره آنها توضيح خواهيم داد مراجعه كند و
با توجه به همه جوانب نظر خود را بيان نمايد . اين است كه فقاهت توأم‏
است با فهم عميق و دقيق و همه جانبه .
فقها در تعريف فقه اين عبارت را به كار برده‏اند :
هو العلم بالاحكام الشرعية الفرعية عن ادلتها التفصيلية .
يعنی فقه عبارت است از علم به احكام فرعی شرع اسلام ( يعنی نه مسائل‏
اصول اعتقادی يا تربيتی بلكه احكام عملی ) از روی منابع و ادله تفصيلی .
( بعدا درباره اين منابع و مدارك توضيح خواهيم داد ) .

اصول فقه

برای فقيه ، تسلط بر علوم زيادی مقدما لازم است . آن علوم عبارت است‏
از :
. 1 ادبيات عرب ، يعنی نحو ، صرف ، لغت ، معانی ، بيان ، بديع .
زيرا قرآن و حديث به زبان عربی است و بدون دانستن لااقل در حدود متعارف‏
زبان و ادبيات عربی استفاده از قرآن و حديث ميسر نيست .
. 2 تفسير قرآن مجيد . نظر به اينكه فقيه بايد به قرآن مجيد مراجعه كند
آگاهی اجمالی به علم تفسير برای فقيه ضروری است .
. 3 منطق . هر علمی كه در آن استدلال به كار رفته باشد نيازمند به منطق‏
است . از اينرو فقيه نيز بايد كم و بيش وارد در علم منطق باشد .
. 4 علم حديث . فقيه بايد حديث شناس باشد و اقسام احاديث را بشناسد
و در اثر ممارست زياد با زبان حديث آشنا بوده باشد .
. 5 علم رجال . علم رجال يعنی راوی شناسی . بعدها بيان خواهيم كرد كه‏
احاديث را در بست از كتب حديث نمی‏توان قبول كرد ، بلكه بايد مورد
نقادی قرار گيرد . علم رجال برای نقادی اسناد احاديث است .
. 6 علم اصول فقه . مهمترين علمی كه در مقدمه فقه ضروری است كه آموخته‏
شود علم " اصول فقه " است كه علمی است شيرين

و جزء علوم ابتكاری مسلمين است .
علم اصول در حقيقت " علم دستور استنباط " است . اين علم روش صحيح‏
استنباط از منابع فقه را در فقه به ما می‏آموزد . از اينرو علم اصول مانند
علم منطق يك علم " دستوری " است و به " فن " نزديكتر است تا "
علم " يعنی در اين علم درباره يك سلسله " بايد " ها سخن می‏رود نه‏
درباره يك سلسله " است " ها .
بعضی خيال كرده‏اند كه مسائل علم اصول مسائلی است كه در علم فقه به آن‏
شكل مورد استفاده واقع می‏شود كه مبادء يعنی مقدمتين قيامات يك علم در
آن علم مورد استفاده قرار می‏گيرد . از اين رو گفته‏اند كه مسائل و نتايج‏
در علم اصول " كبريات " علم فقه است .
ولی اين نظر صحيح نيست . همچنانكه مسائل منطق " كبريات " فلسفه‏
قرار نمی گيرند مسائل اصول نيز نسبت به فقه همين طورند . اين مطلب‏
دامنه درازی دارد كه اكنون فرصت آن نيست .
نظر به اينكه رجوع به منابع و مدارك فقه به گونه‏های خاص ممكن است‏
صورت گيرد و احيانا منجر به استنباطهای غلط می‏گردد كه بر خلاف واقعيت و
نظر واقعی شارع اسلام است ، ضرورت دارد كه در يك علم خاص ، از روی‏
ادله عقلی و نقلی قطعی تحقيق شود كه گونه صحيح مراجعه به منابع و مدارك‏
فقه و استخراج و استنباط احكام اسلامی چيست ؟ علم اصول اين جهت را بيان‏
می‏كند .
از صدر اسلام ، يك كلمه ديگر كه كم و بيش مرادف كلمه

" فقه " است در ميان مسلمين معمول شده است و آن كلمه " اجتهاد "
است . امروز در ميان ما كلمه " فقيه " و كلمه " مجتهد " مرادف‏
يكديگرند .
اجتهاد از ماده " جهد " ( به ضم جيم ) است كه به معنی منتهای كوشش‏
است . از آن جهت به فقيه ، مجتهد گفته می‏شود كه بايد منتهای كوشش و
جهد خود را در استخراج و استنباط احكام به كار ببرد .
كلمه " استنباط " نيز مفيد معنی بی شبيه اينها است . اين كلمه از
ماده " نبط " مشتق شده است كه به معنی استخراج آب تحت الارضی است .
گوئی فقها كوشش و سعی خويش را در استخراج احكام تشبيه كرده‏اند به‏
عمليات مقنيان كه از زير قشرهای زيادی بايد آب زلال احكام را ظاهر
نمايند .

نظرات شما عزیزان:

نام :

آدرس ایمیل:

وب سایت/بلاگ :

متن پیام:

نظر خصوصی

 کد را وارد نمایید:

 

 

 

عکس شما

آپلود عکس دلخواه: